عقد مزارعه چه عقدی است؟

عقد مزارعه چیست؟

عقد مزارعه یکی از طرفین در معامله زمینی را برای مدتی معین به شخص دیگر می دهد تا در آن زراعت کند و محصول به دست آمده از آن را تقسیم کنند. در اصطلاح حقوق مالک را مزارع و شخصی را که زراعت می کند عامل می نامند.

مزارعه عقدی الزم است؛ بدین معنا که هیچ کدام از دو طرف طرف معامله، حق برهم زدن آن را ندارند، مگر با رضایت یکدیگر یا اعمال خیار.

مزارعه از عقود معوض است: عوضین در این عقد عبارت است از مالک متزارع ، حق انتفاع زمین را در برابر سهمی از محصول احتمالی زرع قرار می دهد. و متقابلا عامل منفعتی عمل خویش در برابر سهمی از محصول احتمالی زرع قرارمی دهد.

مزارعه معامله است: معامله به معنای اخص عقدی است که موضوع آن مال است. معامله با عقد رابطه عموم و خصوص مطلق دارند، یعنی هر معامله ای عقد است ولی هر عقدی معامله نیست. مگر عقد نکاح که عقد است و معامله نیست.

مزارعه عقد است: بنابراین باید شرایط اساسی صحت معامله (ماده 190 ق.م.)را داشته باشد.

ویژگی های عقد مزارعه: لازم،عهدی،رضایی،موقت

در عقد مزارعه هیچ یک از طرفین حق برهم زدن عقد را ندارند مگر طبق شرایط خاص حقوقی.

در عقد مزارعه مدت باید معین باشد که در چه مدت زمانی مزارع زمین را در اختيار عامل قرار داده است. مدت معین شده باید برای کشت محصول مورد نظر متناسب و کافی باشد و الا اگر این تناسب معقول نباشد عقد باطل است و چنانچه اصلا زمان معین نشود معامله غرری وباطل است.

در عقد مزارعه، لازم نیست که مزارع حتما مالک زمین باشد اما باید مالک منافع آن زمین باشد.

زمین هایی که سابقه ی احیا و عمران ندارند (اراضی موات) نمی توانند مورد عقد مزارعه قرار بگیرند.

زمینی که مورد مزارعه قرار می گیرد باید برای کشت همان محصولی که برای مزارعه معین شده است آماده باشد ولو اینکه نیاز به اقداماتی اصلاحی باشد

نوع محصولی که باید کاشته شود باید در عقد مزارعه معین شود مگر اینکه طبق عرف مشخص باشد که دیگر نیازی به قید نوع محصول در قرارداد مزارعه نیست و اگر عقد مطلقا برای زراعت باشد عامل، اختیار هر نوع زرع در کشت را دارد.

مخارجی که برای عقد مزارعه لازم است باید توسط طرفین معامله معین شود.

در صورت فوت هریک از طرفین عقد (مزارع یا عامل)، عقد مزارعه باطل نمی شود. چون در صورت مرگ مالک حتی اگر اصل زمین مورد مزارعه به ورثه اش برسد، منافع آن زمین تا اتمام قرارداد مزارعه متعلق به کشاورز است. و اگر کشاورز فوت کند ورثه باید کار را ادامه بدهند یا فرد دیگری را برای ادامه ی این کار منظور کنند.

لزوم تقسیم سود به صورت اشاعه در مزارعه

در مزارعه باید حصه هر یک از مزارع و عامل،به نحو اشاعه معین گردد و اگر به نحو دیگری باشد:

1-مزارعه محسوب نمی شود.

2-اما عقد کماکان معتبر بوده و احکام متناسب با ماهیت خود را دارد.

*نکته:می توان شرط کرد که یکی از دو طرف،علاوه بر حصه توافقی،سهمی اضافی از محصول را نیز ببرد.

اختیارات عامل:

1-عامل می تواند برای زراعت،اجیر(یا کارگر)بگیرد و یا با دیگری(در مزارعه)شریک شود،ولی نمی تواند زمین را به دگری تسلیم کند،یا مزارعه(معامله)را به دیگری انتقال دهد،مگر با رضای مزارع.

2-عامل می تواند برای اجرای وظایف خود،اجیر یا کارگر استخدام کند هر چند شرط مباشرت عامل شده باشد.زیرا کارگران تحت نظارت و دستور او کار می کنند و عرفا نیز مباشرت در زراعت منافاتی با استخدام کارگر ندارد.

3-برعکس اجیر یا کارگر که تحت نظارت و دستور کارفرما کار میکند،مقاطعه کار به ابتکار و مستقل از کارفرما کار میکند.

*نکته:آیا عامل می تواند زراعت را به مقاطعه کار واگذار کند؟اگر مقاطعه کار تنها برای امر زراعت باشد و در محصول شریک نشود،عامل می تواند به مقاطعه بدهد و نیازی به اذن مزارع ندارد مگر اینکه شرط مباشرت عامل شده باشد.

4-علاوه بر شرکت در محصول،زراعت را نیز اجرا کند.چون زمین باید تسلیم مقاطعه کار شود،عامل نمی تواند به  مزارعه دهد مگر این که مالک(مزارع)اذن به این امر داده باشد.

-موارد حق فسخ در مزارعه:

الف:اگر زمین برای کشت و زرع مقصود،محتاج عملیاتی باشد(حفر نهر یا چاه و…) و عامل حین العقد جاهل به آن باشد،عامل حق فسخ دارد.

ب:هر یک از عامل و مزارع می تواند در صورت غبن،معامله را فسخ کند.

ج:اگر غصب زمین توسط ثالث:1-قبل از تسلیم زمین به عامل باشد:عامل حق فسخ خواهد داشت.

2-بعد از تسلیم زمین به عامل باشد:عامل حق فسخ نخواهد داشت و تنها مراجعه به غاصب را دارد.

د:اگر عامل،زرع را ترک کند،مزارع می تواند الزام او را به انجام زرع بخواهد در صورت عدم امکان الزام،عمل به خرج عامل و توسط دیگری انجام می شود،در غیر این صورت:مزارع حق فسخ ندارد.

ذ:اگر در اثناء مزارعه،آب قطع شود و نتوان به سادگی رفع مانع کرد،عامل حق فسخ دارد.

موارد انفساخ مزارعه:       

الف)زمین از قابلیت انتفاع خارج شود و امکان رفع مانع از آن نباشد.

ب)مباشرت عامل شرط شده باشد و عامل فوت کند.(منظور از شرط در این قسمت،قید مباشرت است.)

پ)مزارع به مدت عمر خود مالک منافع زمین بوده باشد و مزارع فوت کند.

مقایسه اجاره و مزارعه

در اجاره اگر موجر به مدت عمر خود مالک منافع بوده با فوت موجر، اجاره باطل می‌شود.

در مزارعه اگر مزارع به مدت عمر خود مالک زمین بوده، با فوت مزارع، منفسخ می‌شود.

در اجاره اگر مباشرت مستاجر شرط شده باشد، با فوت مستاجر عقد باطل می‌شود‌.

در مزارعه اگر مزارع به مدت عمر خود مالک منافع زمین بوده با فوت مزارع عقد منفسخ می‌شود.

مقایسه مزارعه و مساقات

در عقد مزارعه به علتی (باطل) شود تمام حاصل مال صاحب بذر است.

اگر عقد مساقات، (باطل) یا (فسخ) شود تمام ثمره مالِ مالک (درخت وامثالهم) است.