مسئولیت ها و وظایف ضابطین دادگستری

ضابطین دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات قوه قضائیه (مقام قضائی) برای کشف جرم، بازجویی مقدماتی از متهم و نیز جلوگیری از فرار و پنهان شدن او و سرانجام حفظ آثار و دلائل جرم طبق ضوابط قانونی اقدام می کنند، البته قانون آئین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب سال ۱۳۷۸ تعریف ضابطین قضائی علاوه بر موارد فوق «ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضائی» را نیز در حیطه وظائف ضابطین دادگستری می شمارد. ضابطین دادگستری خود به دو گروه ضابطین قضائی (دارندگان پایه های قضائی از دادیار گرفته تا رئیس قوه قضائیه) و ضابطین غیرقضائی تقسیم می شوند که ضابطین غیر قضائی نیز خود به دو گروه 1- ضابطین اصلی یا عام (نیروی انتظامی) 2- ضابطین فرعی (بسیج، رؤسای زندان ها و ….) تقسیم می شوند.

ضابطین دادگستری مکلفند دستورات مقام قضائی را اجرا کنند. در صورت تخلف بر سر ماه تا یک سال انفصال از خدمات دولت یا از یک تا شش ماه حبس محکوم خواهند شد.

وظائف و ممنوعیت های نیروی انتظامی

بر طبق متن بند ۸ ماده ۴ قانون ناجا مصوب ۱۳۶۹ و ماده ۱۵ قانون آئین دادرسی کیفری وظائف نیروی انتظامی عبارتند از:

• کشف جرم
• بازجویی مقدماتی
• حفظ آثار و دلائل جرم
• جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم
• ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضایی

جرم چیست؟

جرم چیست؟ ماده ۲ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می‌شود که از یک منظر به دو نوع جرم مشهود و جرم غیرمشهود تقسیم می شود.»

جرم مشهود

قانون آئین دادرسی کیفری در ماده ۲۱ مصادیق جرم مشهود را شمرده است که به شرح ذیل می باشد:

1- جرمی که در حضور ضابطین دادگستری واقع شده و یا بلافاصله مامورین یاد شده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند.

2- در صورتی که دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده اند و یا مجنی علیه (کسی که جرم یا جنایت بر روی او واقع شده باشد) بلافاصله پس از وقوع جرم شخص معینی را به عنوان مرتکب جرم معرفی نماید.

3- بلافاصله پس از وقوع جرم علائم و آثار آشکار یا اسباب و دلائل جرم در تصرف (اختیار) متهم یافت شود یا تعلق اسباب و دلائل یاد شده به متهم محرز شود.

4- در صورتی که متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار یا فوری پس از آن دستگیر شود.

5- در مواردی که صاحب ملک بلافاصله پس از وقوع جرم ورود مامورین را به ملک خود تقاضا کند.

6- وقتی که متهم ولگرد باشد؛ (منظور از ولگرد اشخاصی هستند که وسیله معاش معلوم ندارند و از روی بی قیدی و تنبلی درصدد کاری برای خود بر نمی آیند.)

جرم غیر مشهود

جرائم غیرمشهود جرائمی هستند که فاقد موارد شش گانه فوق باشند و از ظواهر امر وقوع جرمی مشاهده نگردد که تفتیش در اینگونه جرائم تنها به خواست شاکی و مدعی خصوصی و مدعی العموم و با دستور مقام قضائی صورت می پذیرد.

وظیفه ی ضابطین دادگستری در جرایم مشهود و غیرمشهود

ضابطین دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرم در جرائم غیرمشهود مراتب را جهت کسب تکلیف و اخد دستور لازم به مقام ذیصلاح قضائی اعلام می کنند و در حضور جرایم مشهود تمامی اقدامات لازم را به منظور حفظ آلات و ادوات و آثار و علائم و دلایل جرم و جلوگیری از فرار متهم و یا تبانی معمول و تحقیقات مقدماتی را انجام و بلافاصله به اطلاع مقام قضائی می رسانند. در مواردی که جرم مشهودی واقع می شود وظیفۀ ضابطین دادگستری جلوگیری از فرار و پنهان شدن متهم و حفظ آثار و دلائل جرم می باشد و چنانچه تحقیق و بازجویی از متهم به عمل آورند این بازجویی باید در حدود و حوزه جرم واقعه و مناسب با آن و صرفاً در خصوص متهم صورت پذیرد و ضابطین حق بازجویی از دیگر افراد یا اعضای خانواده وی را ندارند مگر به عنوان مطلع بر طبق بخشنامه ریاست محترم قوه قضائیه تحقیق و بازجویی از متهمین حتی الامکان بایستی توسط مقام قضائی صورت پذیرد.

در مواردی که شهروندان شاهد وقوع جرم مشهودی هستند و هیچ گونه مسئولیتی در خصوص جلوگیری از وقوع آن جرم ندارند، قانون نیز هیچ گونه وظیفه ای را بر عهده ایشان بار نکرده است اما قانون مجازات اسلامی در ماده ۶۱ در مبحث دفاع مشروع به افراد جامعه این حق را داده است که چنانچه جان یا مال یا آبرو یا ناموس خود یا دیگری یا آزادی تن خود یا دیگری را در برابر هر گونه تجاوز و یا خطر قریب الوقوع می بینند در صورت تجمع برخی شرایط می توانند از خود یا دیگری دفاع نمایند، این شرایط عبارتند از:

1- دفاع با تجاوز تناسب داشته باشد.

2- عمل ارتکابی بیش از حد لازم نباشد.

3- توسل به قوای دولتی ضابطین دادگستری بدون فوت وقت امکان پذیر نباشد و مداخله قوای مذکور مؤثر نباشد و وقتی دفاع از دیگری جائز است که خود او قادر به رفع تجاوز و دفع ضرر نباشد.

مقاومت در مقابل نیروی انتظامی

در این خصوص قانون مجازات اسلامی در ماده ۶۲۸ بیان می دارد: «مقاومت در مقابل نیروهای انتظامی و دیگر ضابطین دادگستری در موقعی که مشغول انجام وظیفه خود باشند دفاع محسوب نمی شود، ولی هرگاه اشخاص مذبور ضابطین دادگستری از حدود وظیفه خود خارج شوند و بر حسب ادله و شواهد موجـود خـوف (ترس) آن باشـد کـه عملیات آنها موجب قتل یا جرح یا تعرض به عرض (ناموس) یا مال گردد در این صورت دفاع در مقابل آنها نیز جائز است.»

اعتقادات سیاسی و عقیدتی مغایر و مخالف نظام

به استناد اصل بیست و سوم قانون اساسی: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی توان به صرف داشتن عقیده ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.» اما هرکس علیه جمهوری اسلامی ایران یا به نفع گروه ها و سازمان های مخالف نظام به هر نحو فعالیت نماید، بر طبق مواد ۴۹۸ به بعد قانون مجازات اسلامی مجرم تلقی شده و مجازات می گردد.

آيا ضابطین دادگستری اعم از نیروی انتظامی و بسیج و… بدون کسب اجازه از مقام قضائی (حکم بازرسی) می توانند وارد حریم خصوصی افراد گردند؟ قانونگذار در قانون آئین دادرسی کیفری ذیل ماده ۲۴ بیان می دارد: «تفتیش منازل، اماکن و اشیاء و جلب اشخاص در جرائم غیرمشهود باید با اجازه مخصوص مقام قضائی باشد هرچند اجرای تحقیقات به طور کلی از طرف مقام قضایی به ضابطین ارجاع شده باشد.» لذا ضابطین دادگستری صرفاً با اجازه مخصوص مقام قضائی به طوری که وسیله یا مکان مورد بازرسی یا شخص مورد بازجویی و بازداشت با جزئیات کامل مشخص شده باشد می تواند اقدام به بازرسی نمایند.