جرایم رایانه ای

هر فعل و یا ترک فعل غیر قانونی که یا به وسیله رایانه و یا با اخلال در سیستم­ های رایانه­ ای و یا نفوذ در سیستم ­های رایانه ­ای که به موجب قانون، برای آن مجازات تعیین شده را جرم رایانه‌­ای گویند.

طبق ماده 16 قانون مبارزه با جرایم رایانه­‌ای: «هرکس به وسیله سیستم­ های رایانه ای یا مخابراتی، مثل تلفن همراه، لپ تاپ و…. فیلم، تصویر و یا صدای دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و منتشر کند، مجرم محسوب و به مجازات حبس از  نود و یک روز تا دو سال، یا جریمه نقدی از 5/000/000 ریال تا 40/000/000 ریال یا هر دو محکوم می­ شود.»

جرایم رایانه­‌ای سنتی و جرایم رایانه‌­ای محض

جرایم رایانه‌ای به دو دسته عمده قابل دسته بندی هستند، که به شرح آنها می­ پردازیم:

• جرایم رایانه‌ای سنتی: جرایمی را گویند که به وسیله رایانه انجام می­ پذیرد، نظیر جعل توسط کامپیوتر. در غالب جرایم رایانه ­ای سنتی، عناصر قانونی، مادی و معنوی جرم، تفاوتی نسبت به جرایم سنتی غیر رایانه­ ای ندارد و فقط در بحث عنصر مادی ابزار ارتکاب جرم رایانه و شبکه ­های رایانه ­ای است که این تغییر در ابزار، تأثیری در ماهیت جرم ارتکابی ندارد.

اما تعداد معدودی از این جرایم نیز وجود دارند که در قانون جرایم رایانه‌­ای دارای عنصر قانونی خاصی اند و به طور خاص جرم انگاری شده­ اند، که هر چند از نظر ماهیت و ارکان عناصر مادی و عنصر معنوی تفاوتی با نوع سنتی خود ندارند، ولی در این جرم انگاری خاص، ابزار رایانه­‌ای در عنصر مادی آن شرط شده است.

• جرایم رایانه ای محض: این جرایم تا قبل از به وجود آمدن رایانه، امکان ارتکاب نداشتند و برای ارتکاب آنها افعال تخصصی خاص فضای رایانه­ ای و سایبری ضرورت دارد. مانند دسترسی غیر مجاز، از این رو جرایم رایانه ­ای محض، تا زمانی که توسط قانونگذار به صورت صریح جرم انگاری نشوند، قابلیت مجازات را ندارند، ممکن است در شرایطی بتوان با تفسیر موسع قوانین جزایی در مواردی که نتیجه این جرایم با جرایم سنتی یکسان است، برخی جرایم رایانه­ ای محض را بر طبق قوانین سنتی تطبیق داد، ولی این امر، مخالف اصل برائت، اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری و مخالف حقوق متهم است.

جرایم رایانه ­ای و جرایم فناوری اطلاعات

امروزه فناوری اطلاعات بر خلاف گذشته در رایانه خلاصه نمی ­شود، تجهیزات گسترده تأمین کننده ارتباط از راه دور، مانند مخابرات، ماهواره و غیره، نقش عظیمی در گسترش قابلیت­ های فناوری اطلاعات داشته ­اند؛ بطوری که مهم ترین مظهر فناوری اطلاعات که اینترنت است، بدون استفاده از تجهیزات ارتباطی، مخابراتی، قابلیت استفاده نخواهد داشت. بدیهی است که این تجهیزات جدید نیز، مانند رایانه مورد سوء استفاده مجرمان واقع شود، بنابراین در پهنه فناوری اطلاعات وقوع جرم لزوماً به معنای وقوع جرم مرتبط با رایانه (جرم رایانه ­ای) نیست.

انواع جرائم رایانه ­ای

در قوانین مربوط به جرائم رایانه ­ای مصوب در (1388/3/5) جرائم رایانه­ ای به چند دسته تقسیم می شوند:

• جرائم علیه محرمانگی داده­ ها و سامانه ­های رایانه ­ای و مخابراتی که این مورد شامل دسترسی غیر مجاز، شنود غیرمجاز و جاسوسی رایانه­ ای می ­شود؛
• جرائم علیه صحت و تمامیت داده­ ها و سامانه­ های رایانه ­ای و مخابراتی که شامل جعل رایانه ­ای وتخریب و اخلال در داده ­ها یا سامانه­ های رایانه­ ای و مخابراتی می­شود؛
• سرقت و کلاهبرداری مرتبط با رایانه؛
• جرائم برخلاف عفت و اخلاق عمومی؛
• هتک حیثیت و نشر اکاذیب؛
• سایر جرائم.

جرایم علیه محرمانگی داده ها

دسترسی غیر مجاز: هر کس به طور غیر مجاز، به داده­ ها یا سامانه­ های رایانه ­ای یا مخابراتی که به وسیله تدابیر امنیتی حفاظت شده است، دسترسی یاید.

شنود غیرمجاز

هر کس به طور غیرمجاز، محتوای در حال انتقال ارتباطات غیر عمومی در سامانه‌های رایانه‌­ای یا مخابراتی یا امواج الکترومغناطیسی یا نوری را شنود کند.

جاسوسی رایانه‌­ای

هر کس به طور غیرمجاز، نسبت به داده­ های سری در حال انتقال یا ذخیر شده در سامانه­ های رایانه‌­ای یا مخابراتی یا حامل ­های داده مرتکب اعمال زیر شود:

• دسترسی به داده ­های مذکور با تحصیل آنها با شنود محتوای سری در حال انتقال؛
• در دسترس قرار دادن داده­ های مذکور برای اشخاص فاقد صلاحیت؛
• افشاء یا در دسترس قراردادن داده­ های مذکور برای دولت، سازمان، شرکت یا گروه بیگانه یا عاملان آنها.

داده ­های سری: داده­ هایی که افشای آنها به امنیت کشور یا منافع ملی لطمه میزند.

جرایم علیه صحت و تمامیت داده ­ها و سامانه ­های رایانه ­ای و مخابراتی

جعل رایانه ­ای: هر کس به طور غیر مجاز، مرتکب اعمال زیر شود، عملش جعل رایانه ­ای محسوب می­ شود:

الف) تغییر یا ایجاد داده­ های قابل استناد، ایجاد یا وارد کردن متقابلانه داده به آنها؛

ب) تغییر داده­ ها با علائم موجود در کارت­ های حافظه یا قابل پردازش در سامانه­ های رایانه ­ای یا مخابراتی یا تراشه ­ها با ایجاد یا وارد کردن متقلبانه داده ­ها یا علائم به آنها.

تخریب و اخلال در داده­ ها یا سامانه رایانه ­ای و مخابراتی

• هر کس به طور غیرمجاز، داده­ های دیگری را از سامانه­ های رایانه ­ای یا مخابراتی یا حامل ­های داده، حذف یا تخریب و یا مختل یا غیر قابل پردازش کند.
• هرکس به طور غیرمجاز، با اعمالی از قبیل وارد کردن، پخش، حذف کردن، متوقف کردن ،دستکاری یا تخریب داده­ ها با امواج الکترومغناطیسی یا نوری، سامانه­ های رایانه ­ای یا مخابراتی دیگری را از کار بیندازد یا کارکرد آنها را مختل کند.
• هر کس به طور غیرمجاز، با اعمالی از قبیل مخفی کردن داده ­ها، تغییر گذرواژه یا رمزنگاری داده ها، مانع دسترسی اشخاص به داده­ ها یا سامانه­ های رایانه ­ای یا مخابراتی شود.

سرقت و کلاهبرداری مرتبط با رایانه

در سرقت رایانه ­ای، هرکس به طور غیرمجاز، داده­ های متعلق به دیگری را برباید، خواه عین داده ­ها در اختیار صاحب آن باشد، خواه نباشد.

کلاهبرداری مرتبط با رایانه: هرکس به طور غیرمجاز، از سامانه ­های رایانه ­ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی، از قبیل وارد کردن، تغییر، محو، ایجاد یا متوقف کردن داده ­ها یا مختل کردن سامانه، وجه، مال، منفعت یا خدمات با امتیازات مالی، برای خود یا دیگری تحصیل کند.

جرم رایانه ­ای

چنانچه جرم رایانه ­ای در محلی کشف یا گزارش شود، اما محل وقوع آن مشخص نباشد، دادسرای محل کشف مکلف است، تحقیقات مقدماتی را انجام دهد، چنانچه محل وقوع جرم مشخص نشود، دادسرا پس از اتمام تحقیقات، مبادرت به صدور قرار می ­کند و دادگاه مربوط نیز رأی مقتضی صادر خواهد کرد.

رسیدگی به جرم در دسترس قرار دادن داده­ های سری ذخیره شده در سامانه­ های رایانه­ ای یا مخابراتی برای دولت بیگانه، تحت عنوان جاسوسی رایانه ­ای در صلاحیت دادگاه انقلاب است.

اگر کسی با استفاده از رایانه، اقدام به تغییر داده ­های موجود در سامانه رایانه­ ای کند، جعل رایانه ­ای است که در صلاحیت دادگاه عموم می‌­باشد.

جرایم رایانه ­ای همانند سایر جرایم محل وقوع جرم، تعیین کننده صلاحیت محلی مرجع رسیدگی است.

داده ­های ترافیک، هرگونه داده­ ای است که سامانه رایانه ­ای در زنجیره ارتباطات رایانه ­ای و مخابراتی تولید می­ کنند تا امکان ردیابی آنها از مبدأ تا مقصد وجود داشته باشد.

در شرایط فوری همچون خطر از بین رفتن داده­ های رایانه­‌ای ذخیره شده، ضابطین قضایی می­ توانند راساً دستور حفظ را صادر و مراتب را حداکثر تا ۲۴ ساعت به اطلاع مقام قضایی برسانند.

مقام قضایی حداکثر برای سه ماه می ­تواند، دستور حفاظت از داده ها را صادر کند، در صورت لزوم مدت زمان حفاظت از داده­ ها با دستور وی قابل تمدید است.

تفتیش و توقیف داده ­ها یا سامانه­ های رایانه ­ای و مخابراتی به موجب دستور قضائی و در مواردی به عمل می ­آید که ظن قوی به کشف جرم یا شناسایی متهم یا ادله جرم وجود داشته باشد.

مجازات جرائم رایانه ­ای

جرایم رایانه ­ای مانند هر جرم دیگری مجازاتی را به دنبال دارد. این مجازات در چارچوب قوانین جرایم رایانه ‌ای به شرح زیر بیان شده است:

• مطابق ماده ۷۲۹ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به طور غیرمجاز به داده‌ ها یا سامانه‌ های رایانه ‌ای یا مخابراتی که به وسیله تدابیر امنیتی حفاظت ‌شده است، دسترسی یابد، به نود و یک روز تا یک سال حبس یا جزای نقدی از 20/000/000 ریال تا 80/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۳۰ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به طور غیرمجاز، محتوای در حال انتقال ارتباطات غیر عمومی در سامانه ‌ای رایانه ‌ای یا مخابراتی یا امواج الکترومغناطیسی یا نوری را شنود کند، به شش ماه تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 25/000/000 ریال تا 150/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۳۲ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به قصد دسترسی به داده‌ های سری، موضوع ماده (۳) این قانون، تدابیر امنیتی سامانه‌ های رایانه ‌ای یا مخابراتی را نقض کند، به شش ماه تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 25/000/00 تا 150/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۳۶ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به طور غیرمجاز، داده‌ های دیگری را از سامانه‌ های رایانه ‌ای یا مخابراتی یا حامل‌ های داده، حذف یا تخریب یا مختل یا غیرقابل پردازش کند، به شش ماه تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 25/000/000 تا 100/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۳۸ قوانین جرایم رایانه­ ای: «هرکس به طور غیرمجاز با اعمالی از قبیل مخفی کردن داده‌ ها، تغییر گذر واژه یا رمزنگاری داده ‌ها مانع دسترسی اشخاص مجاز به داده‌ ها یا سامانه‌ های رایانه‌ ای یا مخابراتی شود، به ۹۱ روز تا یک سال حبس یا جزای نقدی از 20/000/000 تا 80/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۴۰ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به طور غیرمجاز داده‎­ های متعلق به دیگری را برباید، چنانچه عین داده­ ها در اختیار صاحب آن باشد، به جزای نقدی از 6/000/00 تا 50/000/000 ریال و در غیر این صورت به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از 20/000/00 تا 80/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۴۱ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به طور غیرمجاز از سامانه‌ های رایانه ‌ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل وارد کردن، تغییر، ‌ محو، ایجاد یا متوقف کردن داده ‌ها یا مختل کردن سامانه، وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند، علاوه بر رد مال به صاحب آن، به یک تا پنج سال حبس یا جزای نقدی از 50/000/000 تا 250/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۴۲ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به وسیله سامانه‌ های رایانه‌ ای یا مخابراتی یا حامل ‌های داده، محتویات مستهجن را منتشر، توزیع یا معامله کند یا به قصد تجارت یا افساد تولید یا ذخیره یا نگه ‌داری کند، به ۹۱ روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 15/000/000 تا 100/000/100 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛

تبصره 1- ارتکاب اعمال فوق درخصوص محتویات مبتذل، موجب محکومیت به حداقل یکی از مجازات های فوق می ‌شود.

محتویات و آثار مبتذل به آثاری اطلاق می ‌گردد که دارای صحنه­ ها و صور قبیحه باشد.

تبصره 2- هرگاه محتویات مستهجن به کمتر از ده نفر ارسال شود، مرتکب به 5/000/000 تا 20/000/000 ریال جزای نقدی محکوم خواهد شد.

تبصره 3- چنانچه مرتکب، اعمال مذکور در این ماده را حرفه خود قرار داده باشد، یا به طور سازمان یافته مرتکب شود، چنانچه مفسد فی الارض شناخته نشود، به حداکثر هر دو مجازات مقرر در این ماده محکوم خواهد شد.

تبصره 4- محتویات مستهجن به تصویر، صوت یا متن واقعی یا غیر واقعی یا متنی اطلاق می ­شود که بیانگر، برهنگی کامل زن یا مرد یا اندام تناسلی یا آمیزش یا عمل جنسی انسان است.

• مطابق ماده ۷۴۴ قوانین جرایم رایانه ای: «هرکس به سامانه‌های رایانه ‌ای یا مخابراتی، فیلم یا صوت یا تصویر شخص دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و آن را منتشر یا با علم به تغییر یا تحریف منتشر کند، به نحوی که عرفا موجب هتک حیثیت او شود، به ۹۱ روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 15/000/000 تا 100/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۴۵ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به وسیله سامانه‌­ های رایانه ‌ای یا مخابراتی صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او، جز در موارد قانونی منتشر کند، یا دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به ۹۱ روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 20/000/000 تا 150/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد»؛
• مطابق ماده ۷۴۶ قوانین جرایم رایانه ­ای: «هرکس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه ‌ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت، راساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یاد شده به نحوی از انحا ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت، به ۹۱ روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی از 20/000/000 تا 150/000/000 ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»