دیه چیست؟

جسم و جان هر شخص، حرمت داشته و کسی این حق را ندارد که به جان و بدن فرد دیگری، تعرض و سوءقصد کند و به او آسیب وارد کند. به دلیل اهمیت زیاد جسم و جان افراد، برای جرایم وارده به آن­ها، چه جرایم عمدی و چه جرایم غیر عمدی، در قانون، مجازات در نظر گرفته شده است.

بر اساس قوانین کشور ما، هرکس، عمداً یا در اثر بی ­احتیاطی به جان یا سلامتی شخص دیگری، لطمه ای وارد کند که باعث ضرر مادی یا معنوی او شود، باید خسارت ناشی از عمل خود را جبران کند.

تعریف دیه

به موجب ماده 17 قانون مجازات اسلامی: «دیه اعم از مقدر و غیرمقدر، مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می‌شود.»

بنابراین، دیه به مبلغی گفته می­شود که در جنایات غیر عمدی بر جسم و جان دیگری و یا در جنایات عمدی، هنگامی که به هر دلیلی، قصاص مرتکب امکان ­پذیر نیست، به مجنی­ علیه یا اولیای دم او، پرداخت می­شود. میزان دیه، ممکن است در قانون مشخص شده باشد و یا نشده باشد که در این صورت، یعنی هنگامی که دیه غیر مقدر است، به آن ارش گفته می­شود.

در ارش، تعیین میزان دیه بر عهده قاضی پرونده خواهد بود. قاضی رسیدگی کننده به پرونده، با توجه به نظر کارشناس پزشکی قانونی، مبلغ دیه را تعیین می­کند.

ماده ۴۴۵ قانون مجازات اسلامی، دیه را اینگونه تعریف می­کند: «دیه مقدر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.»

شرایط تعیین دیه

• جرایمی که به طور عمدی صورت گرفته و به دلایل قانونی، شامل قصاص نخواهند شد.
• جرایمی مانند ضرب و شتم که غیر عمد انجام گرفته و مجرم محکوم به پرداخت دیه خواهد بود.

مقدار دیه

تعیین مقدار دیه بر اساس قواعد سه ­گانه خاص خود است، ولی در رابطه با مقدار آن با توجه به جنسیت مجنی­ علیه، فقها اختلاف نظر دارند. نظر مشهور، مؤید برابری دیه زن و مرد فقط تا یک سوم است و بیش از آن موجب سقوط مقدار دیه تا نصف می­گردد.

از  ناخن تا موی سر و از سیلی زدن تا قتل، دارای دیه است. در قتل كسی و آنچه در حكم كشتن است، مانند از بین بردن منافع اعضاء و حواس آنها نظیر از بین بردن بینایی و یا شنوایی گوش، دیه كامل لازم است. دیه نفس، دیه ­ای كامل بوده و چه در كشتن حقیقی و چه كشتن حكمی، پرداخت آن واجب است؛ چراکه زایل كردن برخی منافع كه زندگی انسان به آن بستگی دارد، در فقه اسلامی حكم كشتن را داشته و در آن، دیه كامل ثابت است.

انواع دیه

در تقسیم ­بندی انواع دیه، باید دو وجه را در نظر گرفت. اول این­که مقدار دیه، مشخص گردیده یا خیر، دوم اینکه جنایت بر عضو وارد شود یا بر منافع اعضا.

انواع دیه، با توجه به اینکه میزان آن مشخص شده یا خیر، عبارتند از:

دیه مقدر: اگر میزان دیه در قانون مجازات اسلامی تعیین شده باشد، به آن دیه مقدر گفته می­شود.

دیه غیر­مقدر یا ارش: چنانچه میزان دیه در قانون، تعیین نگردیده باشد توسط کارشناس پزشکی قانونی و نظر قاضی دادگاه معین می‌گردد، که به آن ارش یا دیه غیر مقدر گفته می­ شود.

اقسام دیه، با نظر به اینکه جنایت بر جان وارد شده یا بر اعضا و منافع، عبارتند از:

دیه قتل: زمانی که جنایت عمد یا غیر عمد موجب گرفتن جان فردی شود، دیه قتل باید پرداخت شود و مقدار آن معادل دیه کامل انسان است. لازم به ذکر است که در جنایات عمدی منجر به قتل، هنگامی دیه پرداخت می­شود که اولیای دم به جای قصاص بر دیه مصالحه کنند.

دیه اعضای بدن: این دیه، زمانی پرداخت می­شود که جنایت بر عضوی از بدن صورت گرفته باشد. اکثر اعضای بدن، دیه مقدر دارند؛ بدین معنا که کسرهای آن در قانون معین گردیده، اما در رابطه با اعضایی که دیه مقدر ندارند، برای آن عضو، ارش تعیین می­شود.

دیه منافع اعضاء: چنانچه فردی مرتکب جنایتی بر دیگری شود که به سبب آن، مجنی ­علیه، منفعتی که از بعضی از اعضا، حاصل می­شود را از دست بدهد؛ مانند منفعت شنیدن، که بایستی دیه آن با نظر به کسر­های دیه­ ی در نظر گرفته شده برای این موضوع در قانون مجازات اسلامی را پرداخت کرد.

دیه جراحات: اگر کسی مرتکب جنایتی بر دیگری شود و به او جراحتی مثل خراش بر سر و صورت یا اعضای بدن یا کبودی وارد کند، بایستی مرتکب، دیه جراحات وارده را پرداخت کند که مقدار آن بر اساس دیه آسیب­ های پیش­بینی شده در قانون، مانند حارصه، متلاحمه و… است.

تفاوت دیه مرد و زن

یکی از اصلی ترین دلایل تفاوت دیه زن و مرد بر طبق اسلام، این است که مردان مسئول تأمین مخارج زندگی هستند و تأمین نیازهای مالی خانواده بر عهده آنان است و با فوت سرپرست خانواده، اعضای خانواده با مشکلات مالی زیادی روبرو می­شوند. از همین رو، قانون مجازات اسلامی، دیه مرد را 2 برابر دیه زن در نظر گرفته تا مایحتاج خانواده او رفع شود. لازم به ذکر است که قوه قضائیه، قانونی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار تصویب کرده تا از طریق بیمه، دیه زن و مرد برابر شود.

پس بر اساس قوانین جدید در قانون بیمه شخص ثالث، شرکت‌های بیمه و صندوق تأمین خسارت‌های بدنی موظفند دیه زن و مرد را به صورت برابر پرداخت نمایند. البته این قانون فقط برای حوادث رانندگی و شرکت‌های بیمه قابل اجرا است. بر طبق قانون، شرکت‌های بیمه خسارت و دیه وارده بر شخص ثالث در حوادث رانندگی را می­پردازند و فرقی بین مقدار دیه­ی زن و مرد وجود ندارد و به هر دو دیه کامل تعلق می­گیرد. در واقع این شرکت­ها باید خسارات وارد شده را بدون توجه به دین و جنسیت تا سقف تعهدات بیمه ­نامه به زن و مرد بپردازند.

ماده 560 قانون مجازات اسلامی بیان می­دارد: «دیه زن و مرد در اعضاء و منافع تا کمتر از ثلث دیه کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه زن به نصف تقلیل می­یابد.» همچنین ماده 562 این قانون اذعان می­دارد: «در موارد ارش فرقی میان زن و مرد نیست لکن میزان ارش جنایت وارده بر اعضاء و منافع زن نباید بیش از دیه اعضاء و منافع او باشد، اگرچه مساوی با ارش همان جنایت در مرد باشد.»

بنابراین بر طبق این مواد، چنانچه آسیب منجر به نقص عضو و زوال منافع شود، میزان دیه زن، نصف مرد خواهد بود. پس، میزان دیه زن در دیگر موارد کیفری و ضرب و شتم، نصف دیه مرد می­ باشد.

میزان دیه در ماه­‌های حرام

در دین اسلام ماه‌های حرام سال شامل محرم، رجب، ذی ­القعده و ذی ­الحجه می­باشند، که دیه کامل انسان در این ماه‌ها شامل قانون تغلیظ دیه می­گردد. بر طبق تغلیظ دیه، دیه قتل انسان در این چهار ماه، به میزان یک سوم مبلغ کل دیه کامل، افزایش پیدا می­کند. قانون تغلیظ دیه فقط برای قتل انسان بوده و مقدار دیه برای موارد دیگر در ماه‌های حرام با ماه‌های دیگر سال، تفاوتی ندارد.

میزان دیه در سال 1402 در ماه­های غیر حرام، معادل 900 میلیون تومان و در ماه­ های حرام که تغلیظ دیه صورت می گیرد، 1 میلیارد و 200 میلیون تومان است.